– در باب «ژانـر» –

راهنمای ژانـر ملـودرام

[از مقاله ژانر / وس گرینگ]

ترجمه: بابک تبرایی

فیلم‌های ملودرام، زیرمجموعه‌ای از فیلم‌های درام محسوب می‌شوند که وجه تمایز آن‌ها پلاتی است که برای احساسات تشدید‌یافتە تماشاگران، جذاب به حساب می‌آید. ملودرام ترکیبی از درام و ملوس  (Melos) به معنای موسیقی و ملودی است. تم درام‌ها و قدیمی‌ترین فرم‌های ادبی و نمایشی، در ملودرام‌ها اغراق می‌شوند و استفادە آزادانه از موسیقی، بخش عاطفی داستان را جذاب‌تر می‌سازد. منتقدان اغلب از اصطالح «ملودرام» برای اشارە تحقیرآمیزانه به داستان‌های رومانتیک غیرواقعی، مبتذل و پر از ترحم، با شخصیت‌های کلیشه‌ای، استفاده می‌کنند. این زیرژانر با نام‌هایی مثل «فیلم‌های آبکی»، «فیلم‌های گریه‌آور»، «سوپ اپرا» و غیره، پیوند خورده است.

پلات‌های عاطفی ملودرام روی موقعیت‌ها یا بحران‌های احساسی، دوستی‌ها یا روابط عاشقانۀ شکست خورده، موقعیت‌های خانوادگی متلاطم، تراژدی، بیماری، فقدان (مرگ فرزند یا همسر)، روان رنجوری، یا مشکلات جسمی و احساسی زندگی روزمره متمرکز است. قربانی‌ها، زوج‌ها، شخصیت‌های شرافتمند و جسور یا پروتاگونیست‌های رنج‌کشیده (معمولا قهرمانان زن) در ملودرام‌ها همراه فشارهای اجتماعی وحشتناک، تهدیدها، سرکوب‌ها، ترس‌ها، وقایع غیرمنتظره یا مشکل داشتن با دوستان، اجتماع، کار، معشوقه‌ها یا خانواده، نمایش داده می‌شوند. الگوی ملودرام به کاراکترها اجازه می‌دهد تا با مشکلاتشان کنار بیایند یا بر آن‌ها با سرسختی، کارهای فداکارانه و شجاعت استوار، فائق شوند. ملودرام، شکل اصلی درام محسوب می‌شد؛ تا این‌که در دهۀ 50 و بعد از آن، از درام‌هایی با شکل بی‌پرده، واقع‌گرا و دراماتیک عقب ماند. با این حال، امروزه نیز ژانر ملودرام هر از گاهی ظاهر می‌شود و ما می‌توانیم فیلم‌های ترسناک، جنگی، رمزآلود و حتی وسترن را ببینیم که با عنوان ملودرام توصیف می‌شوند.

ملودرام‌های اولیه

فیلم‌های تراژیک و واقع‌گرا، بخش بزرگی از دورە صامت سینما بودند؛ و این بدان معنا بود که یک بازیگر تنها از طریق حالت چهره و بدن می‌توانست معنا و احساس را انتقال دهد. یکی از قدیمی‌ترین ملودرام‌ها، فیلم صامت فرانک پاول به نام «ماجرای یک ابله» (1915) بود که سیدا بارا درآن نقش یک خون‌آشام شریر، بدجنس و مرموز را بازی می‌کند که مرد خانواده‌دار سست عنصری را اغوا و قلب مرد را با فریب و دلربایی کنترل می‌کند. اما استاد ملودرام‌های صامت، دیوید وارک گریفیث بود که لیلین گیش را به‌عنوان یک قهرمان زن معصوم، در بسیاری از فیلم‌هایش نمایش داد. مثلا در «سوزی پاکدل» (1919)، گیش نقش یک دختر روستایی ساده و شکیبا را بازی می‌کند که خودش را برای پسر همسایه که در نهایت با فرد دیگری ازدواج می‌کند، فدا می‌کند.

در «شکوفه‌های پرپر» (1919)، او دختر ضعیف و شکنندە یک مبارز جایزه بگیر آزارگر را به تصویر می‌کشد. فیلم‌های دیگر گریفیث شامل حماسە ملودراماتیکی از انقالب فرانسه و جنگ جهانی اول، «یتیمان طوفان» (1922) و «قلب‌های جهان» (1918) می‌شوند. از دیگر نمونه‌های ملودرام در دورە صامت، می‌توان به حماسه‌ای دربارە جنگ جهانی اول به کارگردانی کینگ ویدور، «جشن بزرگ» (1925) اشاره کرد که در آن ملودرام در قالب داستان رومانتیک فرعی‌ای بین یک دختر فرانسوی و سرباز پیاده نظام آمریکایی دیده می‌شود. یکی دیگر از قدیمی‌ترین و تأثیرگذارترین ملودرام‌های رومانتیک، شاهکار کلاسیک صامتی به کارگردانی اف. دبلیو. مورنائو، به نام «طلوع» (1927) است. دیگری «طمع» (1924)، شاهکاری اثر اریش فن اشتروهم است؛ درامایی دربارە یک زوج خسیس.

داستان‌های ملودراماتیک دربارە زنان عاشق و آزاد

قبل از سرکوب نظامنامە تولید تصاویر متحرک در سال 1934 با سانسور شدید، هالیوود تعدادی ملودرام بی پرده و ناخوشایند تولید کرد که در آن ها زنان سرسخت، عاصی، سرکش و عاشق، پول دوست های شهوت ران، روسپی ها و مطلقه های بی رحمی نمایش داده می شدند که بعضی از آن ها سزای خطاکاری و بی مبالاتیشان را با طرد شدن، اعتیاد، مرگ یا گمنامی پس می دادند؛ «مادام اکس» (1920) یکی از این فیلم ها بود.

نورما شیرر اسکار بهترین بازیگر نقش اول زن را برای بازی به عنوان یک زن تازه مطلقه در فیلم «زن مطلقه» (1930) که با بی بند و باری از شوهر بی‌وفایش انتقام می‌گیرد، گرفت. سیسیل بی. دمیل فیلم مستهجن «مادام شیطان» (1930) را کارگردانی کرد که دربارە زن مقتدر و پولداری است که خودش را به‌عنوان یک زن فاسد شهوت‌انگیز فرانسوی جا می‌زند تا شوهرش را از معشوقه‌اش به سمت خود اغوا کند. گلوریا سوانسون در Manhandled 1924 )و در سیدی تامپسون 1928) در نقش زنی با اخلاقیات سست و کلارا باو در My lady of whims 1925)، تلۀ آدم گیر (1926)، مادران رقاص (1926( و هولا (1928)) به‌عنوان جدیدترین ستارگان فیلم‌های ملودرام قرن 20 ظاهر شدند. زنان آزاد (زنان در اجتماع، منشی‌ها، بازیگران و ستارگان زن) شخصیت اصلی سوپ اپراهای ملودراماتیک قبل از سانسور بودند. یکی از کارگردانان زن هالیوود در دهۀ 1930 دوروتی آرزنر بود که دومین فیلم کاترین هپبورن را ساخت و به این بازیگر اولین نقش برجسته اش را در فیلم «کریستوفر استرانگ» (1933) داد. این فیلم داستان یک زن خلبان شجاع که عاشق یک سیاستمدار متأهل بریتانیایی می شود را دنبال می‌کند. در سال 1934 داستان‌های صریح و بی‌پرده دربارە زنان عاشق درگیر روابط خطرناک یا مصیبت‌بار با مردان، توسط «کد تولید تصاویر متحرک» ممنوع یا با دقت و سختگیری زیاد سانسور شد.

فیلم‌های گریه‌آور دهۀ 30

هالیوود در دهۀ 1930 و بعد از آن، فیلم‌های زنان را با شور و حرارت احساسی مفرط و در تعداد زیاد تولید می‌کرد. تهیه‌کننده‌ها معتقد بودند که زنان بیشتر از مردان به روابط، عشق، ازدواج و در نتیجه فرار از مشکالت خودشان و همذات‌پنداری و گریه کردن با مصیبت‌های پروتاگونیست زن قدرتمند روی پردە نمایش علاقه دارند. مخاطبان زن جذب خط داستان‌هایی می‌شدند که عشق‌های محکوم به فنا، خیانت، عشق یک طرفه، بحران‌های خانوادگی گوناگون یا طلاق را در بر می‌گرفتند. پروتاگونیست‌های فیلم‌های زنان، اغلب بر نقش‌های جنسیتی کلیشه‌ای غلبه می‌کنند و این فیلم‌ها موفقیت‌های چشمگیر این شخصیت‌ها را نشان می‌دهند. از بازیگران زنی که برای تعریف مجدد نقش زن‌ها در دهۀ 1930 (هم قبل و هم بعد از سانسور) شناخته می‌شوند می‌توان به باربارا استانویک، مارلنه دیتریش، گرتا گاربو، جوآن کراوفورد و جین هارلو اشاره کرد.

ملودرام‌های مادرانه

ملودرام‌های مادرانه داستان‌هایی بودند حول مادرهای فداکار و از خود گذشته‌ای که سختی‌های زیادی را متحمل می‌شدند. این فیلم‌ها، زیرژانر گریه‌آور محبوبی بودند که دستمال‌های فراوانی را برای رسیدن به پایان احساسی، می‌طلبیدند. شخصیت‌های مادر به طرز بی‌رحمانه‌ای توسط فرزندانشان نادیده گرفته یا تحقیر شده بودند، و یا به هر دلیلی (فشارهای اجتماع برای دست کشیدن از بچه، تهیدستی، بدنامی، لغزش اخلاقی و غیره) از فرزندانشان جدا شده بودند. این شخصیت‌ها، با وجود قربانی شدن، اغلب با فدا کردن خود برای فرزندانشان، تبدیل به قهرمان می‌شدند. از ملودرام‌های مادرانه می‌توان «گناه مادلن کلوده» (1931)، «تقلید زندگی»، «استلا دالاس، پیردختر» (1939)، «دروغ بزرگ» (1941)، «هر کس سوی خودش» (1946) و «میلدرد پیرس» (1945) را مثال زد.

بتی دیویس: ملکۀ ملودرام‌های زنان

ملکۀ بی‌چون‌وچرای ملودرام‌ها که طیف گسترده‌ای از نقش‌ها (از زن زیبای جنوبی گرفته تا مادری بردبار، دختری پولدار و لوس و دلفریب، پیشخدمتی زرق و برقدار، همسری نیرنگ باز و غیره) را بازی کرده، کسی نیست جز بتی دیویس؛ ستارۀ خودمختار کلاسیک‌هایی مثل «پیرامون اسارت بشری» (1934)، «خطرناک» (1935)، «زن بدنام» (1937)، «جزبل» (1938)، «پیروزی سیاه» (1939)، «پیردختر» (1939)، «همۀ این ها به همراه بهشت» (1940)، «نامه» (1940)، «روباه‌های کوچک» (1941)، «حالا، مسافر» (1941)، «در این زندگی ما» (1942)، «آقای اسکفینگتون» (1944(، «زندگی ربوده شده» (1946).

دهه‌های 30 و 40: اوج نقش‌های ملودراماتیک

می‌توان گفت که نقش‌های زن ملودراماتیک فیلم‌های گریه‌آور، در اواسط دهۀ 1930 به اوج رسیدند و اینکه از پنج نامزد بهترین بازیگر نقش زن اسکار در سال 1938 چهار نفرشان برای بازی قدرتمندشان در ملودرام‌ها انتخاب شده بودند، مثالی برای اثبات این قضیه است (تنها آیرین دان، برای بازی در «کمدی حقیقت تلخ» (1937) از این قاعده مستثنا بود): لوئیز رینر در «خاک خوب»، گرتا گاربو در «کمیل»، جنت گینور در «ستاره ای متولد شده است» و باربارا استانویک در «استلا دالاس».

از ملودرام‌های گریه‌آوری که پیامدهای تراژیک عشاق گرفتار در جنگ را به تصویر کشیده است، می‌توان به «پل واترلو» (1940)، تراژدی رومانتیکی با بازی ویوین لی به‌عنوان رقاص بالە جوانی که پس از کشته شدن معشوقه‌اش در جنگ جهانی اول به روسپیگری روی می‌آورد؛ «کازابلانکا» (1942)، فیلم محبوب تمام دوران؛ «برداشت محصول تصادفی» (1942)، فیلم رومانتیک احساسی دربارە سرباز جنگ جهانی اول که دچار فراموشی شده و در نقطۀ عطف احساسی فیلم، برای بار دوم عاشق همسرش می‌شود؛ اشاره کرد. دیگر ملودرام‌های روانشناختی و حزن‌انگیز این دوره همراه المان‌های فیلم‌های نوآر، شامل «ردیف پادشاهان» (1942)، «به خدا واگذارش کن» (1945(، Gaslight( 1944 ) و «تعطیلی از دست رفته» (1945)  هستند.

ملودرام‌های ژانر فاجعه

گاهی فیلم‌های ژانر فاجعه با سکانس‌های اکشن بسیار، به دلیل تمرکز بر تلاش‌های شخصیت‌ها برای فرار از فجایع طبیعی یا انسانی، به‌عنوان ملودرام طبقه‌بندی می‌شوند؛ مثل «سانفرانسیسکو» (1936)، «در شیکاگوی قدیم» (1938)، «فرودگاه» (1970) و «جهنم زیر و رو» (1972).

نمونه‌های متأخرتر فیلم‌های ملودرام

به دنبال جنبش فمینیسم در اواخر دهۀ 1960 اولین فیلم مارتین اسکورسیزی در استودیوی هالیوودی، «آلیس دیگر اینجا زندگی نمی‌کند» (1974)، با بازی الن برستین، برندە بهترین بازیگر زن، در نقش مادر بیوە سی و خرده‌ای ساله که در آریزونا حرفه‌اش را دنبال می‌کند، از قدرت جنبش برابری‌طلبی زنان استفاده کرد. «نقطۀ عطف» (1977) ملودرامی به کارگردانی هربرت راس، دوراهی‌ای که بر سر راه بیشتر زنان قرار می‌گیرد، یعنی انتخاب بین کار و مسؤولیت‌های مربوط به خانواده را بررسی می‌کند. «یک افسر و یک جنتلمن» (1982)، سوپ اپرایی جذاب مشابه نمونه‌های دهۀ 40 است که داستان یک رابطە رمانتیک چالش‌برانگیز بین یک افسر نیروی دریایی و دوست دخترش که متعلق به طبقە پایین‌تر جامعه است را روایت می‌کند. از ملودرام‌های مدرن‌تر می‌توان به «ساحل‌ها» (1988)، «تایتانیک» (1997)، «در حال و هوای عشق» (2000) و «خطای ستارگان بخت ما» (2014) اشاره کرد.

منتشر شده در «بولتن سی و نهمین جشنواره فیلم کوتاه تهران»

انجمن سینمای جوانان / مهرماه 1401